فرش کاشان در کمند تار و پود مشکلات

کاشان-رونق فرش دستباف کاشان با قدمت کهن که روزگاری شاهکار صنایع دستی ایران بود، این روزها به دلیل مشکلات عدیده در حال رنگ باختن است.

 بررسی تحولات و عوامل موثر برکاهش رونق این هنر- صنعت بی بدیل، زیبا و پویا که هنوز نخستین و عمده ترین صادرات غیرنفتی کشور به حساب می آید، نیازمند بازگشت به تاریخ پیدایش و دقت در عوامل منفی موثر بر این هنر ملی است.

"شبنم رسولی" محقق در زمینه فرش با اشاره به تاریخ گسترش و پیشرفت هنر فرش بافی در ایران بعد از صفویان می نویسد "در قرن هفدهم فرشهای کاشان به دلیل مرغوبیت و ظرافت، ازشهرت خاصی برخوردار بود که با حمله افغانها و بعد در دوره نادر شاه افشار، قالی بافی دوباره آسیب دید و تا دوره قاجار بهبودی در وضع آن پدید نیامد.

در قرن نوزدهم مهمترین مراکز تولید و کارگاه ها در تبریز، جوشقان، کرمان، کاشان، سلطان آباد و مشهد بود، بطوری که در این قرن تجارت و صادرات بالا گرفت.

یکی از شهرها و مراکز مهمی که نوشته ها و سوابق تاریخی زیادی درمورد قدمت و تاریخ هنر فرش بافی در آن یافت شده، کاشان است.

کاشان در طول تاریخ با تولیدات قالی خود، نقش بسزایی در تجدید حیات هنری ایران داشته است.

براساس نوشته های مورخان، حتی پیش از آنکه"مارکوپولو"در سفرش به ایران در قرن هفتم هجری توجهش به منسوجات تولیدی ایران جلب شود، بافندگان کاشانی به این حرفه اشتغال داشته اند.

"آنتوان شرلی" سیاح انگلیسی نیز در سفرنامه خود به ایران به این نکته اعتراف کرده است.

با این حال، گذشت زمان و رشد زندگی صنعتی و ماشینی باعث شد روز به روز از تعداد بافندگان فرش کاسته شود.

همچنین، رکود حاکم بر بازار قالی دستباف و خارج شدن بازار جهانی از دست تولیدکنندگان ایرانی، موجب افت کیفیت تولیدات فرش دستباف این خطه شده است.

مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دستباف روستایی شهرستان کاشان بابیان اینکه آمار بافندگان و میزان تولیدات فرش دستباف این شهرستان نسبت به چند دهه اخیر بسیار کاهش یافته است، گفت:پارسال حدود 12هزار بافنده فرش دستباف در قالب تعاونی و آزاد در این شهرستان فعالیت کردند.

"حسین عابدی" درگفت وگو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه 60 درصد این بافندگان زن و بقیه مرد هستند، افزود: 75 درصد از این بافندگان در روستاها و بقیه در شهرهای شهرستان کاشان سکونت دارند.

وی با اشاره به اینکه ازمجموع این تعداد بافنده،حدود سه هزارو 500 بافنده عضو تعاونی فرش دستباف روستایی این شهرستان هستند،افزود:این تولیدکنندگان در سال 88 حدود 18هزار مترمربع شامل دوهزار و600 تخته فرش تولید کردند.

عابدی، ارزش ریالی فرشهای تولیدشده سال گذشته توسط اعضای زیرپوشش این تعاونی را حدود 28 میلیارد ریال ذکر کرد.

مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دستباف روستایی کاشان با اشاره به برخی دلایل کاهش تولیدات فرش دستباف درکاشان،نبود توازن میان زحمت کشیده شده با درآمد حاصله،نبود آینده روشن و مطمئن ازنظر خدمات رفاهی نظیر بیمه و بازنشستگی و افزایش مراکز و کارخانه های صنعتی را از عوامل مهمی بیان کرد که موجب شده بیشتر بافندگان فرش به کارگری در کارخانه های تولید فرش ماشینی ترغیب شوند.

وی همچنین، توجه نکردن به هنر بافندگان فرش دستباف و نیز افزایش قیمت فرش دستباف کاشان نسبت به دو سال گذشته، نداشتن صرفه اقتصادی و بیمه نکردن بافندگان ازسوی مسوولان مربوطه را از دلایل دیگر کاهش چشمگیر تولید فرش دستباف در کاشان دانست.

نایب رییس دوم اتاق بازرگانی و صنایع و معادن شهرستان کاشان نیز با اشاره به اینکه بخش عمده اقتصاد شهرستان کاشان،برروی فرش دستباف تمرکز یافته، گفت: تولید فرش دستباف در این شهرستان برای حداقل 80 هزارنفر فرصت اشتغال ایجاد کرده است.

"سید محسن واجدی" اظهار داشت: بافندگان فرش دستباف در این شهرستان همه از اقشار ضعیف و آسیب پذیر هستند و وضعیت اقتصادی و امرار معاش آنها بشدت به فرش دستباف وابسته است.

وی با اشاره به نامناسب بودن وضعیت فعلی بازار این محصول و تاثیر مستقیم آن بر زندگی حداقل یک چهارم مردم این شهرستان گفت: توجه دولت به این بخش، رشد و گسترش این حرفه را در این شهرستان و سایر نقاط به دنبال خواهد داشت.

مسوول ساماندهی و اداره خوشه صنعتی فرش ماشینی در کاشان و آران و بیدگل نیز با اشاره به اینکه درصد قابل توجهی از فرش ماشینی کشور در شهرستانهای کاشان ‎و آران و بیدگل تولید می‌شود، گفت: این میزان تولید، بیش از 50 درصد ظرفیت صنعتی این دو شهرستان را به خود اختصاص‏‎ ‎داده است‎.‎‏

"محمود برادران" افزود: کارخانه های متعدد فرش ماشینی این دو شهرستان صاحب سهم60 درصدی در تولید و 65 درصدی در صادرات فرش ماشینی کشورند.

وی خاطرنشان کرد: شرکت های فرش ماشینی این دو شهرستان، بطور مستقیم برای بیش از 13 هزار و 500 نفر فرصت اشتغال ایجاد کرده است.

به گزارش ایرنا، این دوشهرستان با بیش از800 کارخانه دارای مجوز و نزدیک به دو هزار دستگاه انواع ماشین‌آلات بافت فرش و بیش از20 هزار کارگر، سالانه بالغ بر یکصد میلیون متر مربع فرش تولید می‌کنند.

معاون مدیرکل و رییس اداره استاندارد و تحقیقات صنعتی کاشان نیزبا بیان اینکه سال گذشته بیشترین آمار صادرات این شهرستان مربوط به صادرات انواع فرش ماشینی بود، گفت: سال گذشته بیش از هفت میلیون مترمربع فرش ماشینی از این شهرستان به دیگر کشورهای صادر شد.

"محمدرضا آرین" خاطرنشان کرد: بالاترین رتبه صادرات فرش ماشینی در کشور به کاشان اختصاص دارد.

در این میان، نیاز به حفظ فرش دستباف به عنوان یک کالای فرهنگی و استفاده تجاری صحیح از آن و نیز ایجاد توانایی برای رقابت با تولیدکنندگان رقیب، می طلبد تا ابعاد مختلف این هنر، صنعت را شناسایی کرد و مطالعات و تحقیقات لازم را در این زمینه انجام داد و به صورت آموزشی منطقی درآورد.

همچنین، استفاده از راهکارهایی برای بهبود وضعیت فرش دستباف در کاشان ضروری به نظر می رسد.

نایب رییس دوم اتاق بازرگانی و صنایع و معادن شهرستان کاشان، به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرد و گفت:خرید این محصول توسط دولت و برای نمونه اهدای آن به مساجد کشورهای اسلامی می تواند علاوه بر بازاریابی، در جلوگیری از رکود بازار این محصول و کمک به بافندگان آن راهکار بسیار مناسبی باشد.

"سیدمحسن واجدی"خاطرنشان کرد:ارزش فرهنگی و هنری، سود اقتصادی بالا، ایجاد فرصت اشتغال با کمترین سرمایه گذاری و اشتغال 80 هزار نفر در این صنعت، مهمترین دلایل تلاش برای حفظ این صنعت دستی است.

مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دستباف روستایی شهرستان کاشان نیزاظهار داشت: ازآنجا که نوع موادمصرفی درافزایش کیفیت فرش تأثیر مستقیم دارد،باید امکاناتی فراهم شود تا بافندگان کاشانی برای تولید فرشهای با کیفیت بالا، از مرغوبترین مواد و رنگ با ثبات استفاده کنند.

"حسین عابدی" اضافه کرد:استفاده از مواد اولیه مرغوب، تنوع در طراحی نقشه با بهره گیری از قالبهای جدید، ضمن حفظ سنتها و تأمین بافندگان و تولیدکنندگان قالی دستباف از مواردی است که با حمایت مالی وپژوهشی دولت و دانشگاه ها می تواند زمینه ساز حضور موفق فرش کاشان در بازارهای جهانی باشد.

وی همچنین، ساماندهی تولید،توجه به جنبه های هنری و اصالت طرح، تنوع تولید و توجه به نیاز روز بازار جهانی در جهت تأمین سلیقه خریداران در کنار تأمین بافندگان فرش به عنوان ریشه اصلی این هنر رااز دیگر راهکارهای مهم در احیاء ورونق این هنرگرانسنگ دانست و براحقاق حقوق واقعی بافندگان فرش تأکید کرد.

در سالهای اخیر با کاهش رونق فرش دستباف و افزایش تولیدات فرش ماشینی در کشور،تلاش بسیاری برای علمی کردن تجارب وآگاهی های موجود در زمینه فرش صورت گرفته است.

در این جهت، تلاش برای تاسیس رشته کارشناسی فرش در دانشگاه های کشور از جمله دانشگاه کاشان گامی بجا و اصولی در روند احیا و اعتلای موقعیت فرش کشور و رسیدن به جایگاه رفیع و مناسب آن است.

براین اساس،یکی از نخستین دستاوردهای مراکز علمی و آموزشی فرش، علمی کردن روند تولید، تکمیل و عرضه فرش دستباف است تا از این طریق فرش دستباف ایران مانند گذشته ابهت و اعتبار خود را بازیابد.

در راستای این حرکت علمی دانشگاه کاشان و جمعی از استادان آن در سالهای اخیر با برگزاری جشنواره ها و همایشها پیشگام بوده اند، بطوریکه موجب برخی تحولات در ایجاد رشته های دانشگاهی در حوزه فرش و فعال کردن آن در بخش خصوصی کشور شده اند.