واژه قالی و تاریخچه آن از دیدگاه دهخدا

قسمی از گلیم پرزدار منقش گرانبها که خالی نیز گویند. (ناظم الاطباء). مهمترین محصول صنعتی ایران در عصر حاضر قالی و قالیچه دست بافت است . قالی بافی از صنایع بسیار قدیم ایران است . میگویند که اسکندر کبیر وقتی برای اولین بار مقبره کوروش بزرگ را بازدید نمود مشاهده کرد که آن با قالی خیلی خوب پوشیده شده و نیز میگویند که در قصر تیسفون یا طاق کسری در زمان ساسانیان یک قطعه قالی وجود داشته که با جواهر و فلزات قیمتی پوشیده شده بود، ولی شرح این قالی آنقدر با افسانه آمیخته شده که نمیتوان آن را کاملاً باور کرد. در آسیای وسطی تکه های قالی قدیمی پیدا میشود که متعلق به ادوار قبل از اسلام است .

در نقاشیهای بعضی از نقاشان قرون وسطی در اروپا قالی هائی نشان داده شده که می بایست ساخت ایران باشد. نمونه های اولیه قالی و قالیچه که در موزه ها و گنجینه های شخصی است و محققاً میتوان آنها را به ایران نسبت داد متعلق بزمان قبل از دوره صفویه است . علت اینکه از زمان قدیمتر از آن نمونه قالی بدست نیامده آن است که اغلب اشیاء صنعتی برای نگاه داشتن ساخته میشدند و قالی برای استعمال ، و اگرچه قالی نسبتاً بادوام است ، در نتیجه استعمال زیاد پس از مدتی کهنه شده از بین میرود. در قالیهای قدیمی کمتر نوشته ای دیده میشودکه تاریخ و محل ساخت آن را بطور تحقیق بتوان معین کرد. گمان میرود که بعضی از این قالی ها در تبریز در زمان حکمرانی سلاطین ترکمان و مغول که قبل از صفویه سلطنت میکردند ساخته شده باشد. بعضی از قالیهای قدیمی را به اواخر قرن نهم هجری (اواخر قرن پانزدهم میلادی )نسبت میدهند، زیرا نقشه های آنها خیالی تر و رنگ آمیزی آنها با قالی های اوائل دوره صفویه فرق دارد. احتمال میرود که قالیبافی در زمان سلطنت طویل شاه طهماسب به اعلی درجه ترقی رسیده باشد. درجه تکامل صنعت دراین زمان میرساند که قالی بافی تاریخ قدیمی داشته و با اینکه نمونه هائی از ترقی آن در دست نیست معهذا ثابت میکند که دوره مدیدی طول کشیده تا به این درجه رسیده . چون محل ساخت اغلب قالی های اوائل این عصر معلوم نیست ، معمولاً قالی های دوره صفوی را از روی نقشه آنها طبقه بندی مینمایند. در میان نقشه های مختلف و مهمتر از همه طرحی است که در وسط ترنجی دارد. نمونه بسیار مشهور این قسم نقشه قالی مسجد اردبیل فعلاً در موزه ویکتوریا و البرت در لندن میباشد. آن فرش قالی بزرگی است که طول آن ده متر و نیم و عرض آن قدری کمتر از 5 متر و نیم است (5/34 فیت و 5/17 فیت ). از روی تخمین معین کرده اند که این قالی تقریباً 32 ملیون گره دارد! دور ترنج مرکزی را نقشهای کوچکی که به گل شاه عباسی موسوم است احاطه نموده و آن عبارت از نقش مدور یا بیضی شکلی است که وسط آن گل و دور آن را حلقه ای از گل با برگ گرفته در هر گوشه متن قالی یک چهارم ترنجی کشیده شده . یکی از خصائص این قالی بزرگ نمایش قندیل مسجد میباشد که در دو سر ترنج کشیده مثل اینکه از آن آویزان است . متن قالی از نقش گل و برگ پوشیده شده و آنها نقش تاک مشبک و پرکاری را با نظم کامل تشکیل میدهند. گلها با رنگهای گوناگون خودروی زمینه سرمه ای رنگ برجسته بنظر می آید. رنگ قرمز که با زمینه سرمه ای تباین دارد زیاد شفاف نیست و مایل برنگ قندیل است . رنگ سبز نیز در این نقشه از رنگهای برجسته است . در حاشیه قالی نقشهای کتیبه ای است که بین آنها گل شاه عباسی میباشد. مسئله قابل توجه آنکه نقش حاشیه این قالی روی کاشیهای دیوار صحن مسجد اردبیل دیده میشود. در حاشیه این قالی اسم مقصود کاشانی برده شده است ، ولی معلوم نیست که این شخص سازنده و بافنده قالی بوده یا تقدیم کننده آن . تاریخ این قالی بر طبق این نوشته 942 ه . ق. (1536 م .) است . این قالی ازشاهکارهای صنعت زمان شاه طهماسب میباشد و تصور میشود که در تبریز بافته شده باشد زیرا جنس پشم آن این مطلب را تایید مینماید. قالیهای معروف دیگر این عصر که دارای طرح ترنج هستند در موزه ها و مجموعه های شخصی در تمام دنیا دیده میشود. از طرحهای مهم دیگر این دوره چندین ترنج متصل بهم است و متن قالی را بچندین قسمت منقسم مینماید. در موزه ویکتوریا و البرت در لندن قالی ای به این طرح موجود است که از بهترین نمونه های این صنعت محسوب میگردد. نمونه عالی دیگری در موزه متروپولیتان نیویورک است که حتی از قالی مسجد اردبیل نیز ریزتر بافته شده است . بسیاری از قالیهای خوب این دوره مظهر استادی و مهارت نقاشان آن عصر است . در مجموعه شخصی بارون هتوانی یک پارچه قالی وجود دارد و طرح آن بقدری عالی است که اگر عکسی از آن برداشته شود کپیه مینیاتور مینماید و با آن مشتبه میشود. نظیر آن قالی بزرگ دیگری است که نصف آن در موزه صنایع تزیینی پاریس و نصف دیگر در کلیسای بزرگ کراکو در لهستان میباشد. بعضی از قالی و قالیچه های اوائل عصر صفوی با نخهای طلا و نقره بافته شده ، رنگ اصلی حاشیه معمولاً با رنگ زمینه آن تباین دارد. در بسیاری از قالیهائی که طرح ترنجی دارند تصویر حیوانات نیز نقش شده است و این طرح حیوانات در بعضی قالیها آنقدر اهمیت پیدا کرده که آنها مشهور به نقش حیوان شده اند.
    یکی از قالی های مشهور نقش حیوان که اکنون در موزه متروپلیتان نیویورک است در مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل بوده است . یکی از اقسام دیگر قالی آنهایی است که به شکاری معروفند زیرا مناظر شکارگاه و صید روی آنها نقش شده است یکی از مشهورترین این قالیها در موزه پولدی پزولی در میلان ایتالیا میباشد. بافنده آن غیاث الدین جامی است که اسم وی روی آن نوشته شده و تاریخ آن 949 ه. . ق. (1543 م .) است . شاید مشهورترین قالی های بافت ایران قالی شکاری متعلق بدولت اطریش باشد که از ابریشم بافته شده و با نخهای طلا و نقره زینت یافته است و بر روی هم این قالی نماینده استادی نقاش آن است نه بافنده ، بعضی از تصاویر آن بقدری به نقاشی های سلطان محمد شباهت دارد که جمعی از اهل فن معتقدند که او نقشه این قالی را تهیه کرده است . قالی های ابریشمی دیگر نیز از این زمان موجود است که معمولاً آن را از کاشان میدانند. در موزه ملی تهران قالی ابریشمی سفید بسیار عالی است که ترنج آن سیاه رنگ میباشد. روی این زمینه روشن درختان انار برنگ سفید کرم رنگ یا برنگ عاج دارد. پرندگان مختلف قشنگی در میان شاخهای درختان نقش شده است . این قالی قشنگ بعقیده پروفسور پوپ در ربع سوم قرن دهم هجری (ربع آخر قرن 16 میلادی ) بافته شده و سابقاً در مقبره اردبیل بوده است . قالی نامبرده ببزرگی قالیهائی که شرح دادیم نیست و قالی های این دوره را با قالیچه های عصر بعد مربوط میسازد. از قالیهائی که به هرات نسبت داده شده عده ای است که نقشه آنها گل و مو پیچ پیچ میباشد که در اطراف گل شاه عباسی بزرگ کشیده شده و آن عبارت است از طرح گلی که دور آن حلقه مدور یا بیضی شکل از برگ دارد. نقشهای اسلیمی که شبیه به نواری است که عرض آن مختلف میباشد در این نوع قالی و قالی های بسیار دیگر این عصر نیز دیده میشود. در قالی های هرات نقش ماهی نیز دیده میشود که ببرگ بلند تاشده ای شباهت دارد. یک قالی که به این سبک بافته شده و احتمال میرود که از زمان شاه عباس باشد در خزینه امام رضا در مشهدمحفوط است . از اوائل دوره صفوی تا آخر سلطنت شاه عباس ببافتن این قبیل قالی ها مبادرت میشد. هرچه زمان میگذرد، نقشه گل شاه عباسی بزرگتر میشود. قالی های هرات در طرح قالی های هند نفوذ مهمی داشته . اولیاریوس آلمانی که در زمان شاه عباس به ایران مسافرت نموده مینویسد که بهترین قالیهای ایران در هرات بافته میشد. دردوره صفویه قالی های ابریشمی که نقش گل و برگ تیره رنگ داشت و در بافتن آنها نخهای طلا و نقره بکار میرفت تهیه و بعنوان تحف هدایا جهت بعضی از سلاطین اروپا فرستاده میشد. عده ای از این قالیها در لهستان پیدا شده و تا چندی قبل بنام قالی های لهستانی معروف بود تا اینکه در مقایسه با قالیهای نظیر آن ثابت شد که آن قالیها بافت ایران است . یک قطعه قالی نظیر قالیهای فوقالذکر که نقش درخت سرو و بوته گل دارد در مقبره شاه عباس ثانی در قم هست و زیر آن اسم نعمت اللّه جوشقانی بافنده آن نوشته شده است با تاریخ 1082 ه. . ق. (1671 م .). قسم دیگری به نام قالیهای باغی معروف است . عموماً طرح این قالیها عبارت است از نقشه ای که حوضی در وسط دارد. اطراف آن بوسیله جویها بقسمتهای مربع مستطیل تقسیم شده و این قسمتها با نقش گل و گیاه تزیین یافته . یک قسم دیگر قالی هایی است که به اسم شاه عباسی یا طرح اصفهان معروف است . در اروپا و آمریکا آنها را به نام قالی های گلدانی میخوانند زیرا نقشه بعضی از آنها گلدانی است که از آن شاخ و برگ بیرون می آید. از خصائص مخصوص این قسم قالی آن است که از خطوط متوازی که سراسر قالی را گرفته اشکال گل و برگ منشعب میشود. گلهای شاه عباسی و اشکال گل و برگ که در این نوع قالی دیده میشود شبیه به نقشه بعضی از قالیهای هرات است . بعضی از این قالی ها به کرمان نسبت داده میشوند ولی احتمال میرود که همان نقشه در جوشقان که از قالی های طرح اصفهان در آنجا بافته شده بکار رفته باشد. پروفسور پوپ میگوید: شاید مطالعه دقیق قالیهای اولیه بهترین مقدمه برای آگاهی از صنایع ایران باشد زیرا این صنعت بیش از تمام صنایع خصائص مخصوص و رسوم متنوع قدیمی را در بر داشته و مراحل مختلف زندگی و فرهنگ ایران را نشان میدهد. قالیهای عالی ایران را شعرا مدح گفته و سیاحان تمجید و تعریف کرده اند. سلاطین کشورها بر آن حسد برده و کشورهای دیگر از آن تقلید کرده اند. قالی های ایران روح حقیقی صنعت این کشور را مجسم میسازد. در زمان قاجاریه قالی و قالیچه ایران در خارجه اهمیت بسزائی یافت . بزرگترین مرکز قالیبافی ایران در زمان قاجاریه اراک و نواحی اطراف آن بوده است . قالیهای این منطقه را تجار قالی به چهار طبقه تقسیم کرده اند. بهترین آنها ساروق نام داشت ، درجه دوم را محال (محل ) و سوم را مشیرآباد و آخرین قسم به نام لیلاهان معروف بود که کرک بلند داشت و اغلب در دهستان ارمنی نشین بافته میشد. قالی های قدیم ساروق از محکمترین قالی های ایران بشمار میرود نقشه آن عبارت است از ترنجی در وسط و زمینه باز که فقط از چند تصویر پوشیده میشد. رنگهای آن خوب و به رنگ سرمه ای و قرمز بیشتر اهمیت داده شده است . قالی هائی که معمولاً قالی محال نامیده میشود خیلی ریز بافته نشده ولی منظم و مرتب است . نقشه اینها عموماً گل و برگ است و رنگهای آن بیشتر به رنگهای تیره متمایل است . رنگ قرمز متن برجسته و متباین با رنگ سرمه ای حاشیه بوده . قالیهائی که به قالی میر معروف هستند قدیم ترین و خوش جنس ترین قالی هائی هستند که در سربند بافته میشده اند، نقشه آن بوته های ترمه ای است . این بوته ها متن قالی را گرفته و از جهت شباهت به اسم گلابی و بادامی معروف است . حاشیه آن نقشه ای از خطوط راه راه و نقش مو دارد. قالی های فراهان کرک کوتاه داشته و اغلب زمینه سرمه ای دارند دو قسم نقشه در آنها دیده میشود یکی نقشه ماهی که از ماهی های کوچکی که گاهی بشکل برگ پیچیده بنظر می آید تشکیل یافته و دیگری نقش گلخانه است که از دسته های گل مرتب تشکیل شده است . در دوره صفویه کاشان برای قالی های ابریشمی معروف بود ولی پس از صفویه تا مدتی صنعت قالیبافی در این شهر متروک شده بود تا در عصر حاضر قالیبافی در آنجا دوباره برقرار شده رواج یافت قالی های کاشان از حیث بافت از بهترین قالی های ایران است . کرک آن کوتاه و معمولاً دارای نقش ترنجی در وسط ولچکهائی در گوشه میباشد و از پشم و ابریشم بافته شده است . جوشقان در دوره قاجاریه برای یک نوع نقشه مخصوص ترنج وسط و اشکال مستطیل معروف می باشد. اصفهان مرکز قالیبافی مهمی نبوده ولی دستگاه های قالیبافی آنجا چند قالی جنس عالی بافته است . و قالیهای آنجا معمولاً نقش شاه عباسی دارند که ترنج و گل شاه عباسی باشد.قالی های قدیم کرمان معمولاً زمینه روشن داشته و رنگهای آن طوری است که منظره روشن به قالی میدهد. طرح و نقشه آن اغلب عبارت است از درخت زندگی که گاهی درگلدان قرار داده شده و درختان سرو و نقشه گل و برگو تاک پیچ پیچ . بعضی از قالیهای اعلا در نقشه خود اشکال حیوانات دارند. در رفسنجان و سایر نقاط کرمان نیز قالی بافته میشد. قالی های معروف به شیراز اغلب بوسیله قبائل قشقائی و چادرنشینهای دیگر بافته میشود و خیلی نرم و شل است و معمولاً ترنجهای لوزی شکلی در وسط مکرر شده و رنگهای آن اغلب جالب است . در همدان و دهستان های اطراف آن قالی های زیادی بافته میشود. قالی های قدیم این ناحیه خصائص مخصوص داشته و با پشم شتر بافته میشده است . در ملایر قالی هائی بافته میشد که شبیه قالیهای همدان و مخصوصاً اراک است . قالی های خراسان یا مشهد از حیث جنس خیلی عالی است و سطح آنها از گلهای مناسب پوشیده شده و طرح ترنجی در وسط دارند و در نقشه بعضی از آنها تصویر حیوانات دیده میشود. قبائل چادرنشین نواحی خراسان قالیهائی می بافند که بنام قالی ترکمن یا بخارا معروف است . زمینه این قالیها قرمز تیره و نقش آنها از یک سلسله کثیرالاضلاع تشکیل یافته و به اسم نقشه پای فیل موسوم است . قالیهای بلوچ نیز بوسیله چادرنشینان بافته میشود و مانند قالی های ترکمن ولی از آنها شل تر و نرمتر است . آذربایجان از قرنها پیش برای صنعت قالیبافی مشهور است . در تبریزهمه جور قالی بافته میشود. قالی های کهنه تبریز اغلب دارای رنگ قرمز و نقشه ترنجی هستند ولی نقشه مخصوصی نیست که بتوان آن را نقشه تبریز گفت . قالی های هریس از بهترین قالیهای تبریز است . قالیهای گوراوان در قریه گوراوان و اطراف هریس بافته میشود. قالیهای قره جه در ناحیه قره داغ در شمال تبریز بافته میشود ومعمولاً کوچک و بشکل کناره هستند. در زنجان در دوره قاجاریه قالیهای کوچک بافته میشد که بواسطه بکار رفتن رنگهای جوهری در آنها مرغوب نبود. استعمال این گونه رنگهای مصنوعی و شیمیائی که در دوره قاجاریه مرسوم گردید ضرر و لطمه بزرگی بشهرت قالی های ایران دردنیا وارد آورد خوشبختانه استعمال رنگهای جوهری قدغن شده است . از حیث تنوع در نقشه ، رنگآمیزی و مهارت در بافتن ، قالی و قالیچه ایران حتی در دوره قاجاریه که صنعت رو به پستی رفته بود در دنیا نظیر نداشت . قالی خوب ایران مانند قطعه شعر زیبائی است که بافنده آن مانند شاعر جمال طبیعت را ترجمه و بصورت شی زیبائی درآورده که هم قشنگ و هم قابل استفاده است . (ازترجمه تاریخ صنایع ایران تالیف ویلسن صص 188 - 217). سینگر سارجنت نقاش معروف آمریکائی گفته : تمام نقاشی های دوره تجدد (رنسانس ) ایطالیا ارزش یک تخته قالی ایرانی را ندارد:
    نه پرد بلبل اندر باغ جز بر بسد و مینا
    نه پوید آهو اندر دشت جز بر قالی پرنون .
    رودکی .
    
    ای زهدفروشنده تو از قال و مقالی
    با مرکب و با ضیعت و با سندس و قالی .
    ناصرخسرو.
    
    هرچند که پشم است اصل هر دو
    بسیار به است از پلاس ، قالی .
    ناصرخسرو.
    
    آن کل عفریت روی با همه زشتی
    قالی بافد همی و ایضاً محفور.
    سوزنی .
    
    چون مرا سندس است و استبرق
    شاید ار قالی مرندی نیست .
    خاقانی .
    
    خونت برای قالی سلطان بریختند
    ابله چرا نخفتی بر بوریای خویش .
    سعدی .
    
    گر آزاده ای بر زمین خسب و بس
    مکن بهرقالی زمین بوس کس .
    سعدی (بوستان ).